Sukcesja w biznesie

Przyczyny regulacji kwestii zarządu sukcesyjnego:

Jednoosobowa działalność prowadzona przez osoby fizyczne jest najpopularniejszą formą wykonywania działalności gospodarczej w Polsce – w 2016 roku ponad 80% osób rozpoczynających własny biznes wybierało jednoosobową działalność gospodarczą, a w CEIDG wpisanych jest ponad 2,4 mln przedsiębiorców (aktywnych oraz tych, którzy zawiesili wykonywanie działalności).
Popularność jednoosobowej działalności gospodarczej – według informacji z Instytutu Biznesu Rodzinnego firmy rodzinne stanowią 36% wszystkich polskich przedsiębiorstw oraz wytwarzają 10% PKB. Inne badania z 2014 r. firmy rodzinne stanowiły ok. 1–1,2 mln podmiotów gospodarczych, zatrudniających ok. 50% polskich pracowników.
Starzenie się przedsiębiorców okresu transformacji – duża grupa osób, która założyła działalność gospodarcza u schyłku XX wieku, zbliża się lub osiągnęła już wiek podeszły, zwiększający statystyczne prawdopodobieństwo śmierci bądź poważnych chorób. Blisko ponad 200 tysięcy osób, które ukończyły 65. rok życia wpisanych jest do CEIDG. Około 103,5 tys. przedsiębiorców, będących wspólnikami spółek cywilnych, spośród których ukończone sześćdziesiąt pięć lat ma przeszło 21 tys. osób figuruje w CEIDG. Najbliższe lata kwestia sukcesji przedsiębiorstwa osoby fizycznej będzie dotyczyła większej grupy przedsiębiorców.
Kontynuacja prowadzenia przedsiębiorstwa była zagrożona – w skutek niespodziewanych chorób lub nieszczęśliwych wypadków, przedsiębiorstwo traci osobę odpowiedzialną za jego prowadzenie. Polski porządek prawny przewiduje instrumenty pozwalające na tworzenie i realizację planów sukcesji przedsiębiorstw. Niestety większość przedsiębiorców nie sporządza takich planów, również z niewiedzy o ich istnieniu, co w konsekwencji może doprowadzić do likwidacji.
Najważniejsze problemy spowodowane śmiercią przedsiębiorcy;
Brak „organu decyzyjnego” – konkretnej osoby, która posiada uprawnienie do prowadzenia przedsiębiorstwa i reprezentacji następców prawnych;
Decyzje administracyjne niezbędne do prowadzenia konkretnej działalności wygasają (np. licencje i zezwolenia, koncesje);
Pomoc publiczna, otrzymana na podstawie umów, które nie doszły do skutku musi zostać zwrócona wraz z odsetkami;
Umowy o pracę zawarte przez przedsiębiorcę wygasają;
Prawa do posługiwania się firmą przedsiębiorcy zostają ograniczone, a więc identyfikacja przedsiębiorstwa też zostaje utrudniona;
Umowy cywilnoprawne wygasają lub brak jest faktycznej możliwości ich wykonywania;
Ograniczona możliwość przejmowania obowiązków i uprawnień podatkowych;
Dostęp do rachunku bankowego prowadzonego na potrzeby działalności zostaje utrudniony.
Trudności przy wznowieniu działalności po śmierci przedsiębiorcy – wznowienie działalności wymaga szeregu spraw, takich jak: rejestracja działalności, pozyskanie na nowo pracowników, kooperantów i klientów, a także uzyskanie koniecznych pozwoleń i zgód organów administracji publicznej.

Sposoby rozwiązywania problemów z prowadzeniem działalności po śmierci przedsiębiorcy sprzed 2018 roku:

W poprzednim stanie prawnym, osoby fizyczne będące przedsiębiorcami – chcąc uniknąć powyższych problemów – mogły przekształcić prowadzoną przez siebie działalność gospodarczej w spółkę prawa handlowego, korzystając z dwóch rozwiązań, tj.:

przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową, w praktyce najczęściej w jednoosobową spółkę z o.o.;
wniesienie przedsiębiorstwa aportem do wcześniej założonej spółki prawa handlowego.

Możliwe było także złożenie wniosku o zabezpieczenie spadku m.in. przez ustanowienie zarządcy tymczasowego do zarządu przedsiębiorstwem. Nie usuwa to jednak opisanych problemów. Działanie sądu, tj. wszczęcie i przeprowadzenie postępowania prowadziło do przedłużenia stanu, w którym brak było sprawnych narzędzi do sprawnego zarządzania przedsiębiorstwem.

Ustawodawca wychodząc naprzeciw oczekiwaniom społecznym, uregulował kwestię zarządu sukcesyjnego w ustawie z dnia 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstwa, Dz.U. 2018 poz. 1629. Ustawa weszła w życie 25 listopada 2018 roku.

Ustawa określa zasady:
- tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, zwanej dalej „CEIDG”, oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa;
- zarządu spadkiem w zakresie tymczasowego wykonywania praw z udziału w przedsiębiorstwie małżonka przedsiębiorcy, wykonującego we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG, po śmierci tego małżonka;
- przejęcia koncesji, zezwoleń, licencji oraz pozwoleń, wydanych wobec przedsiębiorcy, wykonującego we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG, w formie decyzji organu administracji publicznej, związanych z wykonywaną przez niego działalnością gospodarczą, zwanych dalej „decyzjami związanymi z przedsiębiorstwem.
Ustawa wskazuje kto staje się właścicielem przedsiębiorstwa w spadku po śmierci przedsiębiorcy:
- spadkobierca ustawowy, testamentowy lub windykacyjny,
- małżonek przedsiębiorcy, gdy w chwili śmierci, przedsiębiorstwo stanowiło w całości mienie małżonków i gdy małżonek posiadał udział w przedsiębiorstwie w spadku,
- nabywca udziału w przedsiębiorstwie – osoba, która nabyła przedsiębiorstwo albo udział, po śmierci przedsiębiorcy.
Ustawa definiuje też pojęcie przedsiębiorstwa w spadku:
- obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci,
- a także składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej, nabyte przez zarządcę sukcesyjnego albo na podstawie czynności, o których mowa w art. 13, w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego.
Zarząd sukcesyjny do swojego ustanowienia wymaga:
- powołania zarządcy sukcesyjnego,
- wyrażenia zgody przez osobę powołaną do pełnienie tej funkcji,
- dokonania wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego.
Zarząd sukcesyjny ustanawia się z chwilą:
- śmierci przedsiębiorcy, w przypadku gdy przedsiębiorca złożył wniosek o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego poprzez wskazanie przez przedsiębiorcę osoby do pełnienia tej funkcji;
- dokonania wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego po śmierci przedsiębiorcy.
Zarządca sukcesyjny musi spełnić następujące warunki:
- musi być osobą fizyczną posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych;
- nie może być w stosunku do niego orzeczony:
  - zakaz prowadzenia działalności gospodarczej;
  - środek karny albo środek zabezpieczający w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej, obejmującego działalność gospodarczą wykonywaną przez przedsiębiorcę lub działalność gospodarczą w zakresie zarządu majątkiem.
Powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę:
- przedsiębiorca wskazuje określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego, albo zastrzega, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą;
- powołanie oraz wyrażenie zgody wymagają zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności;
- przedsiębiorca może powołać dalszego zarządcę sukcesyjnego na wypadek gdyby, zarządca powołany w pierwszej kolejności zrezygnował, bądź nie mógł pełnić funkcji.
Powołanie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy:
- uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego w takiej sytuacji przysługuje:
  - małżonkowi przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku,
  - spadkobiercy ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo
  - spadkobiercy testamentowemu przedsiębiorcy, który przyjął spadek, zapisobiercy windykacyjnemu, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
- od uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego zarządcę sukcesyjnego może powołać tylko właściciel przedsiębiorstwa w spadku;
- na powołanie zarządcy sukcesyjnego zgodę wyrazić muszą osoby, których łączny udział w przedsiębiorstwie w spadku wynosi więcej 85%,
- czynności związane z powołaniem zarządcy po śmierci przedsiębiorcy odbywają się przed notariuszem, wymagana jest forma akt notarialnego,
- na notariuszu ciąży obowiązek niezwłocznego zgłoszenia do CEIDG powołania, nie później jednak, niż w następnym dniu roboczym po powołaniu zarządcy sukcesyjnego,
- uprawnienie do powołania zarządcy po śmierci przedsiębiorcy wygasa z upływem 2 miesięcy od śmierci przedsiębiorcy,
- zarządca sukcesyjny pełni swoją funkcję od chwili wpisu do CEIDG.
Zarząd przedsiębiorstwem w spadku do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego
- Do czasu ustanowienia zarządu sukcesyjnego lub do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego osoby wskazane poniżej, mogą dokonywać czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, polegających w szczególności na:
  - zaspokajaniu wymagalnych roszczeń lub przyjmowaniu należności, które wynikają ze zobowiązań przedsiębiorcy związanych z wykonywaniem działalności gospodarczej, powstałych przed jego śmiercią;
  - zbywaniu rzeczowych aktywów obrotowych w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 19 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości,
  - dokonywanie czynności zwykłego zarządu w zakresie przedmiotu działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę przed jego śmiercią, jeżeli ciągłość tej działalności jest konieczna do zachowania możliwości jej kontynuacji lub uniknięcia poważnej szkody.
- Osobami uprawnionymi do dokonywania czynności zachowawczych są:
  - małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku,
  - spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy,
  - spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy albo zapisobierca windykacyjny, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku,
  - a po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego czynności, wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku.
- Czynności zachowawcze dokonywane są we własnym imieniu i na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku.
- Osoba, która w złej wierze dokonała czynności zachowawczych, do których nie była uprawniona, ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez dokonanie tych czynności.
Ogólne zasady wykonywania zarządu sukcesyjnego:
- przy posługiwaniu się firmą przedsiębiorcy dodaje się oznaczenie „w spadku”,
- zarząd sukcesyjny obowiązuje do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku,
- zarządca sukcesyjny nie może przenieść zobowiązania, może jedynie ustanowić pełnomocnika do poszczególnych czynności,
- zarządca sukcesyjny:
  - działa we własnym imieniu, na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku;
  - dokonuje czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku;
  - dokonuje czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody – za zezwoleniem sądu;
  - wynagradzany jest na podstawie odpowiedniego stosowania przepisów o zleceniu zawartych w kodeksie cywilnym;
  - od chwili ustanowienia wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku.
- w przypadku, gdy został ustanowiony zarząd sukcesyjny, zarząd spadkiem sprawowany przez kuratora spadku albo wykonawcę testamentu nie obejmuje przedsiębiorstwa w spadku,
- w okresie zarządu sukcesyjnego zbycie przedsiębiorstwa w spadku albo udziału w przedsiębiorstwie w spadku wymaga zachowania formy aktu notarialnego.
Właściciele przedsiębiorstwa w spadku mają prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Uprawnienia i obowiązki związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku:
- zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku,
- od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego każda ze stron umowy może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia; druga strona umowy zawartej przez przedsiębiorcę nie może jednak powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, jeżeli osoba uprawniona do czynności zachowawczych, zaofiaruje świadczenie wzajemne,
- bieg terminów spełnienia świadczenia oraz terminów do wykonania obowiązków lub uprawnień nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu od dnia śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządcy, a w przypadku nieustanowienia, do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy,
- kontynuacja umów zawartych przez przedsiębiorcę nie będzie możliwa gdy:
  - postanowienia umowne stanowią inaczej,
  - wykonanie umowy zależy od osobistych przymiotów zmarłego przedsiębiorcy,
  - nie powołano zarządu sukcesyjnego.
Zarząd sukcesyjny, a prawo pracy:
- do umów o pracę stosuje się przepis kodeksu pracy o wygaśnięciu umowy wskutek śmierci pracodawcy,
- ustawa wprowadza możliwość kontynuacji zawartych umów o pracę do czasu wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, chyba że przed tym czasem nastąpiło przejęcie pracownika przez nowego pracodawcę na zasadach przejścia zakładu pracy na innego pracodawcę,
- w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego uprawnienia i obowiązki pracodawcy wykonuje zarządca sukcesyjny, a w przypadku jego braku – osoby uprawnione do czynności zachowawczych,
- w przypadku gdy nie ustanowiono zarządu sukcesyjnego z chwilą śmierci pracodawcy, umowa o pracę na czas nieokreślony wygasa z upływem 30 dni od dnia śmierci pracodawcy, o ile przed upływem tego terminu osoba uprawniona do czynności zachowawczych, albo zarządca sukcesyjny uzgodni z pracownikiem poprzez pisemne porozumienie kontynuację stosunku pracy:
  - do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego – porozumienie zawarła osoba uprawniona do czynności zachowawczych;
  - do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego – porozumienie zawarł zarządca sukcesyjny.
- jeśli zarządca sukcesyjny nie został powołany za życia pracodawcy, umowa o pracę na czas określony rozwiązuje się z upływem czasu, na który została zawarta, jeśli termin jej rozwiązania przypada przed upływem 30 dni od dnia śmierci pracodawcy, o ile strony nie uzgodniły wcześniejszego terminu rozwiązania umowy. Gdy termin rozwiązania umowy o pracę na czas określony przypada po upływie 30 dni od dnia śmierci pracodawcy umowa o pracę wygasa z dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego, chyba że wcześniej rozwiąże się z upływem czasu, na który została zawarta, albo strony określą wcześniejszy termin rozwiązania umowy,
- okres od dnia śmierci pracodawcy do dnia wygaśnięcia umowy o pracę albo dokonania powyższych uzgodnień jest okresem usprawiedliwionej nieobecności w pracy, za który pracownik nie otrzymuje do wynagrodzenia,
- jeśli pracownik, którego umowa o pracę wygasła z powodu śmierci pracodawcy, zostanie ponownie zatrudniony w tej samej grupie zawodowej zarządca sukcesyjny zatrudnia go na poprzednich warunkach,.
Właściciele przedsiębiorstwa odpowiadają solidarnie za zobowiązane związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku:
- zarządca sukcesyjnie nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej,
- jest on jednak odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków.
W przypadku gdy zarządca sukcesyjny został powołany z naruszeniem przepisów o powołaniu zarządy po śmierci przedsiębiorcy, do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku przez zarządcę sukcesyjnego stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Zarząd sukcesyjny a prawo podatkowe:
- NIP nadany przedsiębiorcy zostaje taki sam w przypadku przedsiębiorstwo w spadku i wygasa w momencie wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – wraz z wygaśnięciem uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego,
- jeśli nie ustanowiono zarządu sukcesyjnego, przedsiębiorstwo w spadku może do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego podawać NIP przedsiębiorcy, jeżeli osoba uprawniona do dokonywania czynności zachowawczych, kontynuuje prowadzenie przedsiębiorstwa pod firmą przedsiębiorcy i w terminie 2 miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy dokona zgłoszenia do naczelnika urzędu skarbowego o kontynuowaniu prowadzenia tego przedsiębiorstwa,
- przedsiębiorstwo w spadku jest podatnikiem podatku dochodowego – spoczywa na nim obowiązek rozliczenia od dochodów osiągniętych w okresie od otwarcia spadku do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego,
- w ustawie o podatku od spadków i darowizn pojawia się zwolnienie od podatku nabycia w drodze dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego własności przedsiębiorstwa osoby fizycznej lub udziału w nim, pod warunkiem:
  - nabywca zgłosi nabycie własności przedsiębiorstwa lub udziału w nim właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego;
  - prowadzenia tego przedsiębiorstwa przez nabywcę przez okres co najmniej 2 lat od dnia jego nabycia.
Zarząd sukcesyjny wygasa:
- po upływie dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
- w dniu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości;
- w dniu nabycia przedsiębiorstwa w spadku w całości przez jedną osobę
- po upływie miesiąca od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego;
- w dniu ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy;
- w dniu dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku;
- po upływie dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy, jednak sąd z ważnych przyczyn może przed dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego przedłużyć okres zarządu sukcesyjnego na czas nie dłuższy niż pięć lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.